امام صادق(ع) زیر ساخت‌های تمدن را با تولید علم پایه‌ریزی کرد و شاگردان بسیاری در حوزه‌های مختلف پرورش داد. علمی که در گستره زمانی و مکانی خاصی محدود نشد. حوزه علمیه‌ای که امام صادق(ع) پایه‌ریزی کرده است نسل‌های متمادی را در نوردیده و مکان‌های متعددی را تحت‌الشعاع خود قرار داده است تا حدی که شیعه خودش را وامدار امام صادق(ع) می‌داند و هم اکنون نیز در حوزه‌های علمی محور مباحث فقهی فرمایشات امام صادق(ع) است.

در زمان امام صادق(ع) از سویی به جهت ضعف حکام بنی امیه و دوران گذار از بنی‌امیه به بنی‌عباس فشار سیاسی کم شده بود و فرصتی برای امام صادق(ع) فراهم شد و از سویی دیگر در همین زمان فرقه‌های مختلفی در جامعه ظهور و بروز داشتند و شبهات زیادی به‌وجود آمده بود. از این جهت تربیت نیروهایی که بتوانند پاسخگوی شبهات باشند در اولویت کاری آن امام قرار داشت. البته گفتنی است که برخورد ایشان با شاگردان نحله‌های مختلف که از محضر ایشان استفاده می‌کردند، سلبی نبود و کسی را رد و ابطال نمی‌نمود بلکه برخوردش وجه اثباتی و ایجابی داشت.

امام صادق(ع) به نهضت علمی نیز توجه داشت. تمدن‌سازی دو جنبه سخت‌افزاری و نرم افزاری دارد. به همان دلیل به تولید علم و تربیت نیرو نیاز است. اسلام که به دنبال حیات طیبه است هم به آبادانی دنیا توجه کرده و هم به آخرت. به همین دلیل تمام مؤلفه‌ها و اجزای تولید علم و پیدایش تمدن اسلامی در بیانات آن حضرت به خوبی تشریح شده است.

امام صادق(ع) باب اجتهاد را باز کرد و به دانش‌آموختگان خود اجازه اجتهاد داد. امام صادق(ع) حتی در زمان خود که عصر امام معصوم است به دانش آموختگان فقهی خود توصیه می‌کرد در صورت عدم دسترسی به امام معصوم اجتهاد کرده و بر اجتهاد خود عمل کنند. حتی نتایج اجتهاد خود را به دیگران هم انتقال دهند و دیگران نیز مجاز بودند در صورت عدم دسترسی به امام معصوم به فقهایی که در حد شاگردان امام صادق(ع) بودند مراجعه کنند، از آن‌ها فتوا گرفته و طبق آن عمل کنند. اگر چنین اجازه‌ای داده نمی‌شد فقه به شکل فقه بسته، محدود بود و نمی‌توانست در زمان و با زمان پیش برود.

برای رسیدن به تمدن نیاز به اراده قوی وجود دارد. در حدیثی از امام صادق(ع) داریم: ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمّا قَوِیَتْ عَلَیْهِ النِّیَّةُ؛ یعنی در موردی که نیت و اراده آدمی قوی باشد، بدن دچار ضعف و ناتوانی نمی‌شود. همینطور در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: سه امر است که زندگی مردم بدون آن سه امر گوارا نیست؛ داشتن هوای سالم، داشتن آب فراوان و داشتن زمین نرم، آماده کشت و کار، یعنی تمدن به رفاه هم توجه دارد.

امام صادق(ع) فرموده‌اند که مردم هیچ آبادی‏‌ از سه گروه بی‏ نیاز نیستند که در کار دنیا و آخرت خویش به ایشان پناه برند. آن سه دسته عبارتند از فقیه دانا و پرهیزگار، امیر نیکوکار و مطاع و طبیب آگاه و مورد اعتماد. مملکتی که دنبال تمدن است باید در بهداشت، علم، نظام حقوقی، رفاه و... سرآمد باشد. ضمن اینکه حکام و زمامدارانش نیز مدیر بوده و مردم از آن‌ها تبعیت کنند.

ویژگی نهضت علمی امام صادق(ع) آن بود که تثبیت کننده اقدامات امام قبلی و تمدن ساز بود. در این راستا تعداد بسیاری نیروی کارآمد تربیت کرد و هم در تولید علم موفق بود. عناصری مانند جامعیت به لحاظ گستره موضوعی و نفوذ اندیشه آن امام به لحاظ گستره زمانی و مکانی و همچنین تبیین تمام مؤلفه‌های زایش و پیدایی تمدن از جمله ویژگی‌هایی است که در اندیشه امام(ع) قابل توجه است. از این رو بر پژوهشگران لازم است فرمایشات امام صادق(ع) را با عنایت به این نکات مرور کرده و تلاشی در ایجاد تمدن نوین اسلامی با توجه به رویکرد اندیشه‌ای امام صادق(ع) سامان دهند.